Najstarsze wspomnienia
Było to wiosną 1877 roku. Miałem wtedy niecałe trzy lata. Pamiętam, jak ojciec mój — Stanisław Twardowski, mając wyjechać na wojnę rosyjsko-turecką, żegnał się z matką moją — Franciszką Twardowską, z domu Nalewczyńską — i płakali oboje. Rozpłakałem się sam. Wtedy wuj Feliks Nalewczyński, najstarszy brat mojej matki, również świadek tego rozstania, skrzyczał mnie mocno. Zapamiętałem jego rozgniewaną twarz. Działo się to u dziadków Nalewczyńskich we wsi Jastrzębie, dwadzieścia kilometrów od Warszawy.
Wesele ciotki Ludwiki Dobrowolskiej, z domu Nalewczyńskiej, jednej z sióstr mamy. Było to w początkach sierpnia 1878 roku, na kilka tygodni przed powrotem ojca. Pamiętam, jak na to wesele zajechała karetą pani Kozierowska, żona weterynarza, właścicielka domku przy ulicy Hożej w Warszawie. Przybyła z chłopcem, moim przyszłym kolegą, Ignacym Kozierowskim. Pamiętam, że babcia dała nam po kawałku chleba razowego z masłem i miodem. Tak zaopatrzeni w jadło wyruszyliśmy do pozostałości wykarczowanego przez dziadka lasu. Piękne to były resztki tego lasu. Miał proste wysokie sosny. Chodziliśmy tam nieraz po chrust lub na grzyby. Miejsce prześliczne. Wywarło na mnie ogromne wrażenie.
Miejskie mieszkania nie mają najmniejszego znaczenia dla dziecka. Nie kształcą wyobraźni.
Ojciec powrócił z wojny tureckiej w sierpniu 1878 roku. Pokazywał rozmaite pamiątki
z Turcji. Skarpetki tureckie, zabawki. Mieszkaliśmy wtedy w Warszawie — na rogu Hożej i Leopoldyny (dzisiejsza ulica Emilii Plater). Pamiętam dobrze strych tego domu. Towarzyszyłem nieraz matce wieszającej na nim bieliznę. Ileż tam poniewierało się rozrzuconych kół i kółeczek od zegarków!
Ponieważ ojciec zaniepokoił się dostrzeżoną wilgocią w naszym domu, rozpoczęło się
poszukiwanie nowego mieszkania. Kiedyś poszedłem i ja z mamą na to poszukiwanie. Szliśmy ulicą Leopoldyny do Alej Jerozolimskich. Padał deszcz. Pozostał mi w pamięci smutny
gwizd przejeżdżającej lokomotywy. Dźwięk był przejmujący. Wydawało mi się, że maszynista
płakał. Pozostało nieprzyjemne wrażenie.
Mieszkaliśmy na starym miejscu jeszcze całą zimę. Nauczyłem się wtedy czytać. Sylabizowałem z abecadła obrazkowego — przy figurach stały malowane litery.
Ż— żebrak, d — dama. Oprócz abecadła utkwiła mi w pamięci piękna książka z kolorowymi rysunkami motyli o prześlicznie barwnych skrzydełkach. Opanowałem tabliczkę mnożenia. Brata Feliksa nie pamiętam, był jeszcze bardzo mały. Wydawało mi się, że jestem sam w domu.
Ojca odwiedzali młodzi ludzie. Był zawsze pogodny i wesoły.
Przeprowadziliśmy się wreszcie na ulicę Twardą po świętach wielkanocnych 1879 roku.
Dom, do którego sprowadziliśmy się, był domem drewnianym pana Karola Kaznitza,
piekarza, blisko rogu ulic Żelaznej i Twardej. Typowo żydowskie miejsce. Furgony piekarskie
przejeżdżały często za oknami. Podwórze było ogromne, pełne szop. Tam miałem sposobność zapoznania się z życiem Żydów. W każdą sobotę ubierali się odświętnie, niosąc książki pod pachą. Dziwiłem się, że tylko w soboty chodzili wolno, dostojnie, nie spiesząc się.
Raz jeden pamiętam ojca chorego. Grzał się pod piecem i martwił się, żeby mu mieszkania
„nie podwyższyli”. Często w lecie od czerwca do września bywałem u dziadków we wsi Jastrzębie. Tak mi się podobało pieczenie kartofli w polu dziadków, że pewnego dnia przyszło mi do głowy pieczenie kartofli w mieszkaniu, gdy rodziców nie było w domu. Ułożyłem drewka na podłodze i zapaliłem. W miarę jak płomień wzrastał, zacząłem się obawiać, żeby nie przerzucił się na meble stojące obok. Przewidując, że ogień zaniepokoi ludzi przechodzących koło naszych okien na podwórzu, wziąłem się do gaszenia. Postawiłem stołek, aby ukryć wydobywający się płomień. Jednocześnie zacząłem
Życie z pompą sypać piasek, nie chcąc używać wody, aby nie pozostawić po sobie śladów. Ogień zgasł, ale stołek nadwęglił się, a na podłodze została czarna plama. Nie mogłem jej usunąć. Feliks urodził się w roku 1876. W lipcu 1879 roku urodziła się Ola. Ojciec ogromnie
cieszył się na córeczkę. Gdy podrosła, ustawiał ją na stole i obcałowywał. Uśmiechając się,
miała ładne dołeczki w policzkach. Raz ojciec wybrał się na zebranie z kolegami
do lokalu „Stara Gwiazda”. Nie wiedziałem, co to za lokal. Był to jedyny wieczór, o ile
dobrze pamiętam, w czasie którego nie było ojca w domu.
W dzień Nowego Roku 1880 obudziwszy się, zauważyłem duży śnieg, nową bramę wybudowaną przez piekarza pana Karola Kaznitza, oddzielającą teren piekarni od reszty podwórka. Chociaż było to święto, nie było ojca. Byłem bardzo zdziwiony, co się z ojcem stało.
Mama powiedziała, że ojciec wyjechał za Wisłę do swojej matki, a mojej babki. Tej babci
nigdy nie poznałem. Ojciec nieraz narzekał na swojego ojczyma — dziadek umarł wkrótce po
ożenieniu się ojca. Robił wymówki swojej matce, że ojczym nie dbał zupełnie o jego wychowanie i wykształcenie.
Z tego czasu pamiętam wyblakłą fotografię mojego ojca w ubiorze wojskowym. Nie mogłem
jednak uchwycić podobieństwa. Wielkanoc 1880 roku. Ksiądz przyszedł święcić pokarmy. Przy sposobności pytał mnie z poszczególnych części pacierza. Klęcząc na łóżeczku, mówiłem pacierz. Mama kupiła mi zegarek ze złotą dewizką za Żelazną Bramą. Byłem tak ucieszony, że nawet spałem z nim. Kiedy wychodziłem na podwórze, szedłem schylony, aby samemu lepiej
zobaczyć dewizkę i innym ją pokazać. W Wielką Sobotę po południu, kiedy szykowano
się do świąt, jeden chłopiec uderzył drugiego kawałkiem drewna tak nieszczęśliwie,
że podbił mu oko. Był to synek państwa Różańskich. Pamiętam, jak jego matka narobiła
krzyku. Nie wiedziałem, że tak umie krzyczeć i wymyślać — nasza mama była bowiem bardzo
cicha i nigdy jej nie było słychać na podwórzu.
W tym samym czasie w mieszkaniu państwa Różańskich poznałem brata pani Różańskiej,
Klemensa Bentkowskiego. Zapamiętałem go z tego, że nie posiadając połowy prawej ręki, umiał sobie radzić przy wycinaniu z drewna ramek do fotografii.
Żydóweczki mieszkające w tymże domu, bawiąc się na ulicy Twardej, egzaminowały
mnie raz z tabliczki mnożenia.
— Ale ty nie znasz tabliczki mnożenia.
— Znam.
— Ile jest cztery razy osiem?
Wiedziałem. Były bardzo zdziwione, że mały chłopiec nie będąc żydziakiem, umie tabliczkę
mnożenia.
Raz wyszedłem na ulicę Twardą bez niczyjej opieki jako pięcioletni chłopiec. Szedłem,
jak pamiętam, ulicą Srebrną do dawnej ulicy Okopowej, dzisiejszej Towarowej. Przechodziłem obok fabryki (jak się okazało potem — Bormanna). Zdziwiłem się, skąd się brała para wychodząca spod maszyny. Była to para powrotna maszyny parowej. Nie mogłem sobie tego wytłumaczyć. Skręciłem w lewo ze Srebrnej na ulicę Okopową i doszedłem do samego kolejowego przejazdu. Pierwszy raz w życiu zobaczyłem parowóz puszczający od czasu do czasu parę. Zdziwiłem się, że taki żelazny gmach ruszył bez konia. Śledząc, jak się to stało, domyśliłem się, że jakaś siła działa na koła na podobieństwo tej, która wychodziła spod bramy fabrycznej. Droga, którą szedłem do przejazdu, podobała mi się. Słyszałem pianie koguta znajdującego się w jakimś zabudowaniu. Przypominała mi się wieś moich dziadków.
Pewnej niedzieli rodzice moi z Różańskimi i ze mną udali się na Jerozolimskie 115 do
nowo budującego się domu, będącego własnością pana Smolaka. Chcieli zobaczyć mieszkania do wynajęcia. Podróż ta była nie bez skutku, bo w lipcu tego roku przeprowadziliśmy się do tego domu. Zamieszkaliśmy na drugim piętrze obok państwa Różańskich. Mieszkanie podobało mi się. Było nowe, podłogi świeżo ułożone. Piecyk kuchenny był jednocześnie piecem do ogrzewania mieszkania. W domu poznałem wielu chłopców. Bawiliśmy się na placu przywierającym do domu oraz na drugim
podwórku z tyłu tegoż domu.
W wilię Bożego Narodzenia 1880 roku ojciec znalazł czas, aby urządzić choinkę. Dla
mnie było to nowością. Pamiętam jabłka wieszane bez opakowania, ale cukierki w bibułach.
Choinka była przystrojona łańcuchami z kolorowego papieru, zaopatrzona świeczkami.
Późniejsze lata nie dawały mi tego wrażenia, jakie sprawiła na mnie ta właśnie choinka
z lat mojego dzieciństwa.
Reklama Zakładów Mechanicznych Bormann, Szwede i S-ka, w których pracowali twórcy fabryki pomp: Czesław Witoszyński, Wacław Brandel, Stefan Twardowski i Szczepan Łazarkiewicz.
W pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia 1880 roku ojciec zabrał mnie do państwa
Coblów, którzy mieszkali daleko za rogatkami Jerozolimskimi, po lewej stronie, idąc od Warszawy. Stał tam mały dom w polu, w miejscu odludnym. Pan Cobel był kowalem, miał kuźnię w tym domu. Ojciec nieraz mówił, że pani Coblowa lubi mnie i chce mnie zobaczyć. Zastaliśmy pana Cobla w łóżku czytającego gazety z całego tygodnia. Pani Coblowej nie było
w domu.
Poznałem w czasie tych odwiedzin kuźnię, miechy, kowadło, kawałki żelaza. Spędziliśmy
tam parę godzin. Przykrzyło mi się, bo pan Cobel był bardzo skąpy w opowiadaniach. Kiedy
wyszliśmy, był już zmierzch.
W drodze powrotnej spotkaliśmy przechodnia, który nie znając ojca, zatrzymał go na szosie
Grójeckiej i zapytał, czy wiemy, co się stało w Warszawie tego dnia przed południem.
Ojciec odpowiedział, że o niczym nie wie. Okazało się, że podczas sumy w zatłoczonym
kościele św. Krzyża ktoś krzyknął:
— Pali się!
Nie zachowano spokoju, rzucono się tłumnie do wyjścia. Na schodach zgnieciono na
śmierć około dwudziestu osób. Niebawem uformowała się grupa ludzi, która udała się do
restauracji „Pod Karasiem” (dziś dom nieistniejący), zdemolowała urządzenia, następnie
przedostała się na ulicę Wróblą, poturbowała Żydów, przypuszczając, że to oni byli sprawcami nieszczęśliwego zajścia w kościele.
W dzień świętego Szczepana jak zwykle rano poszliśmy do kościoła. Nie przeczuwaliśmy,
że spotkają nas w drodze niespodzianki. Przeszliśmy przejazd na Żelaznej. Zaraz za
przejazdem stał dom piętrowy dochodzący do ulicy Chmielnej po lewej stronie. Zwróciłem
tam uwagę ojcu, że lecą pierze. Ojciec odpowiedział, że to prawdopodobnie śnieg pada.
Kiedy jednak zbliżyliśmy się do budynku, ojciec przyznał mi rację. Nie tylko leciały pierze,
ale książki i rozmaite rzeczy wyrzucane z chederu żydowskiego. Na rogu ulic Chmielnej
i Żelaznej z żydowskiego szynku wyrzucano butelki z wódką na ulicę.
Ojciec był oburzony, że obok żandarma na koniu na ulicy dzieją się takie rzeczy. Ponieważ
ojciec mój znał dobrze język rosyjski, podszedł do żandarma i zwrócił mu uwagę na to,
co się dzieje. Żandarm odpowiedział, że to go nie obchodzi i odwrócił się na koniu.
Tymczasem widać było, jak wyrzucano towary ze sklepików żydowskich. Ojciec nie
chciał dalej iść. Wróciliśmy do domu. Po obiedzie ojciec chciał się dowiedzieć, co zaszło.
Przeszliśmy z ojcem przez przejazd na ulicy Okopowej wzdłuż ulicy Srebrnej i stanęliśmy
przed domem, gdzie dawniej mieszkaliśmy. Zauważyłem, że we wszystkich domach powystawiano obrazki świętych i pozapalano świece. Niebawem zauważyłem jakiś dziwny
tłum posuwający się z ulicy Wandy w naszym kierunku. Nie zdążyłem się zastanowić, kiedy
hałastra nadbiegła. Wydawało mi się, że to byli ludzie obcy, nieznani. Biegli w ciemnych
ubraniach i ciemnych czapkach, z wielkim gwizdem i hałasem. Zostaliśmy nimi otoczeni.
Wkrótce z przerażeniem spostrzegłem, że kilku z nich zaczęło wyrywać płyty żelazne
z bruku ulicznego i rzucać w górę na wysokość trzeciego piętra. Widząc to, a nie chcąc ulec jakiemuś wypadkowi, zawróciliśmy do domu.
Wieczorem z daleka widziałem pożary ulic Pańskiej, Prostej, Grzybowskiej i Łuckiej.
W kilka dni potem przed samym Nowym Rokiem aresztowano dużo osób jakoby zamieszanych w tej awanturze. Rozeszła się pogłoska, że zabrano ich do X Pawilonu.
Zaczęła się moja nauka. Ojciec uczył mnie polskiego, rosyjskiego i rachunków. Nie pamiętam,
żeby był opuszczony jakikolwiek dzień lekcji. Zawsze znajdował czas na naukę. Lekcje
odbywały się wieczorem po przyjściu ojca z pracy, po kolacji i trwały około dwóch godzin.
Nauczył mnie czytać, pisać oraz rachunków w zakresie trzech działań arytmetycznych.
Ze względu na to, że ojciec był surowy i wymagający, czuliśmy się w domu swobodniejsi
tylko z mamą. Pamiętam, że z nastaniem ciepłych dni zaczynały się zabawy dziecięce. Klipa, klasy z niebem i piekłem, latem ipy (guziki obijane o ścianę) i ciupy. Pamiętam jeszcze zbieranie kasztanów, które opadły z drzew.
W niedziele i święta chodziliśmy do kościoła. Najczęściej do kościoła świętej Barbary, kościoła Wszystkich Świętych, a od czasu do czasu do Katedry św. Jana. Katedra robiła na mnie zawsze ogromne wrażenie. Utkwiła mi w pamięci swoim ogromem, muzyką organową, orkiestrą smyczkową i śpiewami w czasie mszy.
Płakałem nieraz ze wzruszenia w czasie nabożeństw. Szczególnie działały na moją wyobraźnię grobowce umieszczone w ścianach po prawej i lewej stronie, a zwłaszcza symboliczny pomnik Stanisława Małachowskiego.
Lekcje odbywały się nadal. Starałem się jak najlepiej odpowiadać. Męczyłem się, bo praca była ponad moje siły. Trzeba było wycierpieć bardzo wiele rozmaitych przykrości. Do lekcji służyła tabliczka szyfrowa i szyfer. Tabliczkę wycierało się szmatką.
24 października 1881 roku urodził się Jasio, mój brat. Pamiętam, jak ojciec, wziąwszy kalendarz do ręki zaraz po urodzeniu brata, nadał mu imię Jan. Powiększył się też w pewnym
stopniu mój obowiązek opiekowania się dziećmi.
W marcu 1882 roku Jasio dostał ospy. Ospa miała bardzo poważny przebieg. Jasio
wyszedł z tej choroby szczęśliwie, ale ze śladami na buzi. Pamiętam, że kiedyś, pielęgnując
Jasia w bujanej kołysce, uchyliłem na chwilę lufcik. Zamknąłem go jednak pospiesznie,
gdyż sąsiadka z bocznej ofi cyny zaczęła krzyczeć, że mogę zaziębić ospę.
Ojciec ogromnie martwił się wyglądem Jasia po zdjęciu bandaży. Miał widoczne szramy.
Przyzwyczailiśmy się jednak do wyglądu Jasia. Nas nie raził.
W maju 1883 roku wyjechałem w towarzystwie ojca do Jastrzębia — siedziby dziadków ze strony mamy. Miało być wesele cioci Heleny z panem Adamem Nowackim. Podróżowaliśmy nocą wygodnie urządzoną bryczką, w czasie pięknej majowej pogody. Były właśnie Zielone Święta. Wieś wydała mi się piękniejsza niż zwykle. Pamiętam kwitnące drzewa wiśniowe, szum wody w przyleśnych rowach, śpiew ptaków.
Wuj Michałek, starszy ode mnie o dwa lata, był mi przewodnikiem. Kiedy trzeba było po trzech dniach wyjechać, płakałem po drodze, że muszę wracać do brudnej i brzydkiej Warszawy.
W 1883 roku umarł dziadek Nalewczyński. W 1884 roku urodziła się moim rodzicom
druga córka, moja druga siostra Helena.
W 1883 roku poszedłem z mamą do nauczyciela, pana Władysława Swierczyńskiego,
pracującego w jednoklasowej szkole miejskiej znajdującej się na wprost fabryki braci Buch
i Norblin. Szkoła mieściła się na pierwszym piętrze przy mieszkaniu prywatnym nauczyciela.
Jeden z pokojów był przeznaczony na klasę szkolną.
Do szkoły uczęszczali chłopcy od ośmiu do piętnastu lat. Najmłodsi siedzieli w pięciu
rzędach ławek na wprost stolika nauczyciela. Starsi siedzieli po prawej ręce nauczyciela
w wyższych nieco ławkach. Najmłodsi zaczynali naukę czterech działań arytmetycznych.
Starsi kończyli już całość arytmetyki. Odpowiadało to pierwszemu, drugiemu i trzeciemu
rokowi nauczania. Siedzieliśmy plecami do okna.
Korepetycji dawała pani nauczycielowa w chwilach wolnych od zajęć gospodarskich.
Muszę przyznać, że bardzo ciężko szło mi w tej szkole, szczególnie z arytmetyką. Było mi tak
trudno, że czasami uciekałem się do kłamstwa. Tłumaczyłem się chorobą, żeby nie pójść
do szkoły, gdzie miałem tyle trudności. Raz poszedłem na tak zwane wagary, ale potem tak
mi było wstyd, że nigdy to się nie powtórzyło.
Nauczyciel niewiele uczył. Każda ławka była pod opieką prymusa, który pomagał słabszym
kolegom. Nauczyciel był już starszy i posługiwał się uczniami.
Prymus, który miał mi pomagać, nie umiał sam dobrze wytłumaczyć i tylko zadręczał
mnie. Oddawałem mu nieraz swoje śniadanie, żeby tylko dał mi spokój.
Pamiętam, jak zaniepokoił się nasz nauczyciel na wieść o wizytacji, jaka miała odbyć się
w naszej szkole. Na wizytację miał przyjechać inspektor szkolny pan Kryłow.
Wiadomość o wizytacji nie pozwalała spać nauczycielowi. Był często zdenerwowany, siadywał
nieraz między nami w ławkach i palił nerwowo cygara. Córka pana nauczyciela,
panna Jadwiga Swierczyńska, zbierała nas przy fortepianie i uczyła śpiewać hymn rosyjski
„Boże, caria chrani”… Tymczasem inspektora jak nie było, tak nie było.
Wreszcie niespodziewanie pewnego dnia po południu nauczyciel usłyszał pukanie do
frontowych drzwi. Poszedł otworzyć, a po chwili wpadł z krzykiem do klasy, polecając
zetrzeć pospiesznie jakąś modlitwę napisaną po polsku na tablicy. Domyśliłem się wizytacji
inspektora.
Niebawem drzwi się otworzyły i ujrzeliśmy najpierw długą brodę, później głowę, wreszcie
całego pana inspektora z dużym brzuchem. Uczniowie byli tak przerażeni gościem, że nikt
nie umiał dać odpowiedzi na zadawane pytania inspektora. Przede wszystkim nie umiano
odpowiedzieć właściwie na jego powitanie. Wszelkie odpowiedzi wypadły fatalnie. Nauczyciel
stał na uboczu i trząsł się ze zdenerwowania, czy inspektor zauważył ścieranie pisma
polskiego z tablicy na wieść o przybyciu.
Ponieważ miałem trudności w nauce, pewnego dnia poprosiłem mamę, żeby poszła
ze mną do nauczyciela i zaproponowała mu udzielanie mi korepetycji. Miało to kosztować
rubla miesięcznie. Mama tę sprawę pewnego dnia załatwiła i pomoc w nauce została uzyskana. Chodziłem do pani nauczycielowej. Pomagała mi w języku polskim, arytmetyce,
geografii. Zacząłem dostawać dobre stopnie. Czwórki w dzienniczku tak wpłynęły na mnie,
że zacząłem się coraz lepiej uczyć.
Nauczyciel zwrócił uwagę na moją osobę. Siedziałem w ostatniej ławce, w ciemnym miejscu.
Po wpłaceniu pierwszego rubla nauczyciel nagle spytał się:
— A gdzie siedzi Twardowski?
Odpowiedziano, że w ostatniej ławce. Polecił usiąść mi w pierwszej, na wprost stolika
nauczyciela.
Kiedy pokazałem mu swój zeszyt, pochwalił mnie, że ładnie piszę.
— Tak ładnie pisze i siedzi w kącie — dziwił się nauczyciel.
Właśnie na tablicy wisiała ślepa mapa Europy. Nauczyciel kazał mi pokazać na tej ma-
pie miasto Kijów. Przypadkowo wskazałem prawidłowo miasto, które leżało na wysokości
moich oczu.
— O, to on i geografię zna — dziwił się nauczyciel.
Zachęcony powodzeniem i dobrymi stopniami, zacząłem się dobrze uczyć.
Pewnego dnia powiedziałem mamie, że już nie potrzebna mi pomoc nauczyciela, bo zaczynam sobie dawać sam radę i można już rubla nie płacić miesięcznie. Po odwołaniu przez mamę korepetycji znów poszedłem w ciemny kąt do ostatniej ławki.
Pan Swierczyński często chorował. W czasie choroby zastępował go pan Aleksander Mey.
Pan Mey był przez nas bardzo lubiany. Nigdy nie śmiał się z chłopców, nie żartował z nas.
Uczył starannie, umiał wyjaśnić lekcje. Pan Swierczyński cały czas siedział przy stoliku
w czasie odbywających się lekcji. Pan Mey nigdy nie mógł usiedzieć, chodził po klasie z małą
linijką w ręku.
Przy końcu roku szkolnego kilku chłopców razem ze mną postanowiło przejść do szkoły,
przy której na stałe uczył pan Mey. Szkoła ta mieściła się przy rogu Nowego Światu i Ordynackiej. Znalazłem się w pierwszej klasie. Uczyłem się teraz dobrze, dopełniłem braki.
Promocję do następnej klasy otrzymałem z wyróżnieniem.
Zaprzyjaźniłem się wtedy z kolegą Kazimierzem Paździerskim, chłopcem o dużych
zdolnościach i doskonałej pamięci. Mieszkaliśmy blisko siebie, ojciec jego był szwajcarem
przy warsztatach naprawy wagonów.
Szliśmy razem do szkoły i wracaliśmy z niej najczęściej razem. Droga biegła od przejazdu
do ulicy Marszałkowskiej, potem do Ordynackiej.
Rodzice Paździerskiego czytali „Trylogię” Sienkiewicza, jaka wtedy ukazywała się w odcinkach
w jednym z pism. Kolega mój zaznajomił się z jej treścią i w czasie naszej drogi
ze szkoły czy do szkoły opowiadał mi ją. Odznaczony, jak już powiedziałem, znakomitą
pamięcią, powtarzał mi wiernie zapamiętane fragmenty powieści.
Opowiadania te zrobiły na mnie ogromne wrażenie. W domu ojciec nieraz skarżył się na
nieudane powstanie styczniowe, w którym brał udział. Słyszałem, że chłopi nie poparli sprawy polskiej. Upadek powstania nasuwał mi na myśl jakąś naszą nieudolność narodową.
Sienkiewicz w „Trylogii” podkreślał bojowość Polaków, ich zdolność do bohaterstwa
w słowach niesłychanie barwnych, nie pozbawionych poezji. „Trylogia” uświadomiła mnie
pod względem narodowościowym. Wszelkie zakusy rusyfikacyjne nie zdołały już zmienić
mnie.
Jakkolwiek pan Mey umiał nas dobrze uczyć i był przez nas lubiany, to jednak nie
wierzyliśmy mu jako Moskalowi. Kiedy ukończyłem tę szkołę, trzeba było
postanowić, gdzie dalej pójdę. Projektowano dla mnie szkołę prywatną sześcioklasową Pankiewicza mieszczącą się przy ulicy Złotej. Nieraz jednak widziałem idących ulicą uczniów
szkoły technicznej znajdującej się w starym gmachu przy ulicy Złotej. Zauważyłem, jak
nieśli rajzbrety. Tak podobały mi się ich ręczne rysunki, że zapragnąłem chodzić do ich szkoły. Powiedziałem o tym w domu. Rodzice chętnie zgodzili się na to, bo szkoła techniczna była o wiele tańsza.
Kiedy po raz pierwszy poszedłem do szkoły technicznej, mieściła się już w nowym gmachu
przy ulicy Chmielnej. Zdawałem do pierwszej klasy i zostałem przyjęty do I b. Klasa I b przerabiała program szerszy i bardziej zaawansowany niż klasa I a.
Dostałem od mamy dziesięć rubli w złocie na opłacenie wpisów. Pieniędzy tych nie wpłaciłem od razu, ale nosiłem ze sobą. W końcu października profesor Aleksander Jurgielewicz czytał tzw. listę starszeństwa. Odczytywał listę ułożoną według alfabetu, a jednocześnie zaglądał do notatek wykazujących postępy uczniów. Kiedy doszedł do litery „T”, zajrzał do jakiegoś zeszytu i powiedział:
— Najlepiej uczącym się uczniem jest Twardowski i jako taki został zwolniony z opłaty
szkolnej.
Skoczyłem z radości do góry nie dlatego, że dowiedziałem się o swoim wyróżnieniu, ale
dlatego, że miałem teraz w kieszeni dziesięć rubli w złocie, których nie trzeba było oddawać
szkole. Pieniądze oddałem matce, nic nie mówiąc o tym ojcu. Wszyscy byli zadowoleni.
Pamiętam następujących nauczycieli szkoły technicznej, którzy mnie uczyli: Aleksandra
Jurgielewicza wykładającego arytmetykę, a jednocześnie pełniącego obowiązki
inspektora klasy; Aleksandra Biedrzyńskiego, nauczyciela języka polskiego; Władysława
Majchrowskiego wykładającego tzw. wstęp do przyrodoznawstwa; Wiktora Kurhanowicza, nauczyciela języka rosyjskiego; Lubomira Dymitrowicza, nauczyciela rysunków; Lwa Gellera,
kaligrafa; Telesfora Graffa, gimnastyka; ks. Stanisława Słowikowskiego, nauczyciela
religii; Juliana Sztatlera, nauczyciela śpiewu. Dyrektorem szkoły był Eugeniusz Łopuszyński,
sekretarzem Ernest Piechoczek.
Pamiętam jeszcze charakterystyczną postać woźnego Kiryła Michnikowa, wysokiego,
z bokobrodami w stylu Aleksandra II. Woźny był na ogół lubiany, nikomu nie szkodził. Był
jeszcze drugi woźny — Orlicki.
Aleksander Jurgielewicz, matematyk, był przystojnym mężczyzną, wysokim, z siwą głową
i brodą. Chodził w ciemnym tużurku. Pół godziny lekcyjnej poświęcał sprawom porządkowym
klasy, odczytywaniem postępów ze wszystkich przedmiotów. Na tej części lekcji
wymierzał kary cielesne woźny Orlicki, rozkładając karanego ucznia na krześle.
Drugie pół godziny poświęcał lekcji, wykładał jednak tak przystępnie i metodycznie,
że nadążał zawsze z programem. Zachowywał pogodę i równowagę ducha.
Aleksander Biedrzyński był bardzo nerwowy, średniego wieku, z czarną szeroką brodą.
Uczył dobrze, nie tracił czasu na gawędy.
Władysław Majchrowski był jednym z najlepszych pedagogów. Stawiał stopnie najlepsze,
nie dlatego, że był taki łagodny przy kwalifikacji uczniów, ale dlatego, że umiał
tak uczyć, że wszyscy naprawdę umieli przedmiot przez niego wykładany. Do dzisiejszego
dnia pamiętam wykładany przez niego układ twardości minerałów. Uczył o węglu, o torfie, o drzewie, o gipsie.
Kurhanowicz dobrze wykładał rosyjski, nie fałszował historii. Zapisywał się we wdzięcznej
pamięci uczniów. Kiedy umarł, w roku 1896, dużo uczniów było na jego pogrzebie.
Dymitrowicz pięknie rysował na tablicy. Wykładał rysunek ręczny.
Geller kaligrafował na tablicy tak wspaniale, że odczytując jego litery odnosiło się
wrażenie, że przeglądamy bilety wizytowe Watmana, na których każda literka była wykonana
artystycznie. Przy pisaniu na tablicy posługiwał się sznureczkiem wysmarowanym
kredą. Sznureczkiem tym odmierzał sobie linie, na których równiutko pisał.
Telesfor Graff, gimnastyk, imponował nam swoją siłą, wykonywał bardzo trudne ćwiczenia
gimnastyczne. Był młody, silny, bardzo grzeczny. Lekcje odbywały się przy fi sharmonii.
Lekcji tych jednak nie było dużo — najwyżej dwie godziny tygodniowo.
W tym czasie nie było współżycia między nauczycielami a uczniami. Jeden tylko pan
Michał Rozmysłowski, geograf i mechanik, chciał zbliżyć się do ucznia. Miał wpływ na
młodzież.
Był młody, sympatyczny, wykształcony, umiał rozmawiać z uczniami. Niestety nie było
właściwie czasu na te rozmowy. Od ósmej do dwunastej trwały lekcje, po przerwie obiadowej
od trzeciej do szóstej trwały obowiązkowe zajęcia praktyczne na warsztatach. Poza tym
starsza młodzież udzielała słabszym korepetycji, co także pochłaniało mnóstwo czasu. Młodzi
korepetytorzy dochodzili do wielkiej wprawy w udzielaniu lekcji, ale nie mieli czasu na
kontakt z nauczycielem, który mógłby podać tyle jeszcze cennych wiadomości.
Rysowaliśmy krzywe, elipsy, wykresy do szablonów. Trzeba było dobrze nauczyć się
przyklejać brystol do rajzbretów.
Po południu przyszły ćwiczenia praktyczne na warsztatach. Pracowaliśmy przy tokarkach
drzewnych. Trzeba było wycinać na walcach drewnianych wycięcia, które by pasowały do
szablonów. Przysparzało to nam wiele trudności. Pan Władysław Zalewski, technolog, pod
kierunkiem którego pracowaliśmy, nie umiał nam wytłumaczyć. Koledzy, nie potrafiąc czasem
wykonać na tokarkach robót, oddawali je starym tokarzom na mieście. Przy pracy
w warsztatach ubieraliśmy się w fartuchy.
Odczuwałem w szkole technicznej brak łaciny. Nie mieliśmy zupełnie wiadomości humanistycznych. Przedmioty humanistyczne były w mojej szkole pomijane. Skarżyłem się
na nasze jednostronne wykształcenie.
Pamiętam ciekawą i sympatyczną postać antykwariusza. Nazywał się Rosenvem. Miał
sklep z książkami przy rogu ul. Złotej i Marszałkowskiej. Był to człowiek kulturalny, czysty.
Kiedyś, kiedy odwiedziłem jego sklep, zaofiarował mi encyklopedię Orgelbranda
w szesnastu tomach. Sprzedał mi ją, nie znając mnie, bez pieniędzy, ufając, że w miarę możliwości spłacę ją na raty. Pewnego dnia, kiedy pojawiłem się u niego w sklepie, powiedział mi, że posiada jeszcze lepszą, nowszą, ilustrowaną encyklopedię Orgelbranda. Ilustracje podnosiły ogromnie wartość książki. Rysunki techniczne, herby, postacie ludzkie — wszystko to miało dla mnie bezcenną wartość.
Rosenvem sam mi zaproponował, żebym mu oddał poprzednio zabraną encyklopedię,
a zabrał tę piękniejszą, ilustrowaną, która tak mi się podobała. Nową encyklopedię dostałem
na poprzednich warunkach, księgarz zaufał mi. Na moje zapytanie:
— A skąd pan wie, że panu zapłacę? — odpowiedział po prostu:
— Ja wiem, że pan mi zapłaci i o to się wcale nie boję.
Promocję do klasy II b otrzymałem z nagrodą. W klasie II b przybył nam nowy profesor
Władysław Grabowski, historyk. Podobny był do starych romantyków. Nosił bujne włosy, nos miał duży, występujący, bez haka, brodę i wąsy, cerę bardzo niezdrową. Robił wrażenie człowieka nauki. Pamiętam jego okulary i bystre sowie oczy. Był świetnym pedagogiem. Polakiem z ducha. Znał świetnie wydawnictwa historyczne. Współpracował ze znakomitym historykiem literatury Piotrem Chmielewskim przy jakimś dziele naukowym. Kiedy przerabiał podręcznik do historii i zauważył jakiekolwiek kłamstwo, nigdy tego nie darował. Kazał natychmiast wziąć ołówek i skreślić.
Kiedyś, kiedy wykładał materiał lekcyjny, mówiąc o kawalerach maltańskich, jeden
z kolegów z ostatniej ławki nie brał udziału w lekcji, zajęty jakąś grą. Grabowski kazał mu
wstać i zapytał, o czym mowa. Zapytany, usłyszawszy od kolegi jakieś słowo, powtórzył:
— O kawalerach.
— No to stań kawalerze pod piecem! — zawołał profesor.
Profesor miał akcent litewski. Urodził się na kresach. Zdrowie miał słabe, ale lekcji nie
opuszczał.
Przeprowadziliśmy się z Alej Jerozolimskich na ulicę Daleką, za rogatkami Jerozolimskimi.
Dom był parterowy, pokój duży z kuchnią, dużo światła. Ojcu odpowiadał ten
lokal. Był bowiem tańszy.
Pewnego dnia rodzice wyjechali w sprawach majątkowych po śmierci dziadka Nalewczyńskiego. Zostaliśmy sami. Opiekowała się nami sąsiadka z pierwszego piętra. Zapomniałem o bożym świecie pochłonięty pracą przy rzeźbieniu z drzewa krucyfiksu. Czytałem wtedy z zapałem awanturniczą książkę o Rinaldo Rinaldinim.
Pobyt w mieszkaniu na ulicy Dalekiej pozostawił najmilsze wspomnienia. Na stokach
torów Kolei Wiedeńskiej zbieraliśmy morwy. Często wybieraliśmy się na ich poszukiwanie,
choć baliśmy się strażników kolejowych.
Odwiedzał nas często pan Skudlarski, daleki kuzyn, człowiek młody, bardzo sympatyczny,
podobnie jak przyjaciel ojca pan Józef Łątkiewicz.
Na ulicy Dalekiej mieszkaliśmy do 1888 roku. Ponieważ jednak mieszkanie było za daleko
od miejsca pracy ojca, trzeba było znowu pomyśleć o przeprowadzce.
Poszedłem sam szukać mieszkania. Przechodząc ulicą Pańską, zauważyłem dom spalony,
częściowo zamieszkały. Dom ten mnie zainteresował. W tym domu poznałem administratorkę panią Radzimińską. Wyszła do mnie, trzymając dziecko na ręku. W tym domu wynajęliśmy mieszkanie na drugim piętrze, pokój z kuchnią. Mieszkaliśmy tam długo. To była Pańska 95.
Mieszkając w tym domu po raz pierwszy poszedłem, w towarzystwie Skudlarskiego, do
teatru — na balet „Pan Twardowski” w opracowaniu muzycznym Adolfa Sonnenfelda.
Kilka dobrych lat potem byłem z żoną na tym samym balecie w opracowaniu Ludomira
Różyckiego, ale nie podobało mi się. W tym czasie, w 1883 roku, rozpoczęły się
roboty kanalizacyjne. Zwożono cegły, specjalnie oblewane wodą, kopano kanały. Wszędzie
było oświetlenie gazowe. Ci, co przyszli do teatru wcześniej, mogli obserwować, jak zapalano
lampy, posługując się płonącym knotem na długim drągu.
Muszę wspomnieć o jednym wypadku, jaki zdarzył się wtedy w moim życiu. Pewnego dnia
wezwano mnie w czasie lekcji do kancelarii szkolnej. W kancelarii spotkałem rozgniewanego
ojca. Przyszedł w sprawie mojego brata Feliksa i przypadkowo dowiedział się, że byłem
zwolniony z opłat za szkołę. Wytłumaczyłem mu, że powiedziałem o tym swego czasu
matce, oddając jej pieniądze. W początkach 1886 roku udzielałem lekcji pannie Helenie Domańskiej, córce pracownika kolejowego. Dziewczynka miała dwanaście lat. Uczyłem ją czytać i pisać. Mieszkała przy ulicy Chmielnej, blisko Sosnowej. Lekcje miałem codziennie, otrzymywałem rubla miesięcznie. Były to moje pierwsze lekcje w życiu. Wkrótce rozeszła się wieść:
— Patrzcie, syn Twardowskiego daje już lekcje!
Pamiętam jeszcze lekcje, jakich udzielałem synowi handlarza raków. Mój nowy uczeń
nazywał się Szymański. Mieszkał przy ulicy Ciepłej. Z biegiem czasu przybywało mi lekcji.
Uczyłem nawet na ulicy Czerniakowskiej. Nieraz zimą musiałem robić kawał drogi, nie mając ciepłego ubrania. Byłem zawsze wrażliwy na zimno, toteż zima dokuczała mi.
Ojciec dał mi swój srebrny zegarek dwu kopertowy. Służył mi bardzo długo na moich
lekcjach.
Przyjaźniłem się wtedy z panem Szkudlerkiem. Chodziłem z nim do teatru.
W klasie III b, w roku szkolnym 1889/1890 przyszedł nowy nauczyciel Siniegub. Cały
czas wykładał z pamięci. Nikt z nas nie mógł się niczego nauczyć.
Zacząłem kompletować bibliotekę. Pierwszymi moimi książkami były książki, jakie
otrzymałem jako nagrody.
W mieszkaniu przy ulicy Pańskiej wieczorami zbierali się sąsiedzi na korytarzu na czytanie
książek. Ojciec mój czytał na głos bardzo wyraźnie. Przeważnie czytał jakieś fragmenty
kalendarza i nowe powieści Sienkiewicza lub Kraszewskiego.
Przy końcu roku szkolnego, po ukończeniu III b, trzeba było zdawać egzamin przed profesorami obcymi, z innego gimnazjum. W tym wypadku z gimnazjum Pankiewicza przy ulicy Złotej 3. Na dzień przed egzaminem pisemnym z języka rosyjskiego, w niedzielę wieczorem, pan Kurhanowicz polecił nam przyjść do szkoły. Dał nam do losowania rozmaite tematy na oddzielnych karteczkach. Wylosowaliśmy jeden z tematów, który został przez
profesora omówiony. Następnego dnia znaleźliśmy się w obcej szkole — gimnazjum Pankiewicza. Otrzymaliśmy jeden z tematów, jaki przypadkowo został poprzedniego dnia omówiony przez profesora Kurhanowicza. Byliśmy do niego nieźle przygotowani. Po kilku dniach profesor Papiniuk stwierdził, że wszyscy jednakowo napisali. Wobec tego obniżył każdemu stopień o jeden. Pamiętam, że otrzymałem wtedy trójkę.
Egzamin złożyłem pomyślnie, zdobywając jako nagrodę tom poezji Puszkina.
Pamiętam, że w czasie wakacji w 1890 roku otrzymałem większą korespondencję.
Pan Jan Billing, właściciel sklepu z bielizną, na wystawie którego wisiała reklamowa koszula,
zgłosił się do sekretariatu szkoły z prośbą o przysłanie jednego z uczniów, któryby
przygotował jego syna Wacława Billinga do szkoły technicznej. Sekretarz podał mi adres
Billinga, proponując mi lekcje.
Wszedłem do sklepu od podwórza, dostając się między jakieś panny szyjące bieliznę.
Pana Billinga zastałem siedzącego przy kontuarze. Zgłosiłem się do niego. Pan Billing popatrzył na mnie, ale musiałem bardzo młodo wyglądać, bo zaczął mi niedowierzać mówiąc,
że przecież uczeń musi mieć respekt dla nauczyciela, a ja wyglądam młodziej od jego
syna. Odpowiedziałem, że na respekt nauczyciel zasługuje sobie dopiero w czasie pracy.
Pan Billing kazał mi przyjść o czwartej godzinie po południu. W międzyczasie udał się do
sekretarza szkoły z zapytaniem, czy czasem nie pomylił się, polecając mi udzielanie korepetycji. Sekretarz zapewnił go, żeby się o mnie nie bał. Kiedy po południu pojawiłem się w sklepie, pan Billing już zupełnie inaczej ze mną rozmawiał. Miałem otrzymać dwadzieścia
rubli miesięcznie, pracując z jego synem tyle czasu, ile uważałem za potrzebne. Orałem jak
koń. Uczeń mój, Wacław Billing, po ukończeniu szkoły technicznej, wyjechał do Szwajcarii,
pracował tam jako zwykły mularz, czyścił studentom buty, w zamian za to go uczyli.
Przygotowali go do studiów. Niebawem pojechał do Padwy i tam skończył politechnikę ze
stopniem magisterskim. Budował mosty. Pewnego dnia znalazłem jego nekrolog w jednym
z pism. Okazało się, że popadł w depresję i rychło zmarł.
Przyjaźniłem się bliżej z kolegą Ludwikiem Żakiewiczem. Mieszkał na Lesznie, przy Żelaznej z matką i bratem. Uczyliśmy się dobrze. Przy przejściu z pierwszego kursu na drugi zostaliśmy zwolnieni z egzaminów na podstawie dobrych ocen rocznych. Kolega Żakiewicz zachęcał do poznania teatru. Chodziliśmy z nim razem na sztuki teatralne. Mniej więcej od roku 1894 byłem częstym gościem teatralnym.
W tym czasie były głośne dwie artystki dramatyczne: Maria Wisnowska i Jadwiga
Czaki. Każda z nich miała swoich klakierów, którzy przychodzili do teatru z kawałkami
drewna przymocowanymi do rąk, aby głośniej oklaskiwać swoje ideały. W 1890 roku miał
miejsce tragiczny wypadek. Wisnowska została zastrzelona przez Rosjanina Aleksandra
Barteniewa. Wiele lat potem zgłosiła się do naszego domu przy ulicy Grochowskiej księżna
rosyjska, podając się za matkę nieszczęśliwego zabójcy Wisnowskiej. Była w nędzy, udzielała
nam masaży.
Kiedyś narysowałem głowę Tadeusza Kościuszki. Ojciec zabrał rysunek i pokazał panu
Radzimińskiemu, administratorowi domu, a przede wszystkim ojcu mojej przyszłej żony.
Pan Radzimiński pochwalił rysunek, mówiąc że mam talent. Nie było funduszów na to, aby
studiować rysunek.
W czasie wakacji latem 1892 roku odbywałem praktykę na kolei. Była to praktyka
drogowa — przybijaliśmy szyny. Był wtedy ogromny upał. W tym czasie wybuchła w Warszawie cholera, ale nas młodych ta choroba nie przejmowała. Byliśmy zajęci pracą. Udzielałem wtedy korepetycji w domu przy ulicy Hożej, blisko placu Trzech Krzyży. Matka mojego ucznia była wdową po nauczycielu. Pamiętam, że kiedyś przyszedłem do tego domu i nie mogłem zdjąć kalosza z nogi. Długo się z nim mocowałem w przedpokoju. Wreszcie wszedłem w tym łajdackim kaloszu do pokoju. Uczeń mój odgrywał Napoleona. Młodszy jego brat, którego nie uczyłem, oszukiwał ciotkę. Kiedy ciotka wieszała precelki na samowarze, zręcznie potrafił je porwać. Kiedy zaczynała ich szukać, wieszał ukradkiem z powrotem. Kiedyś uciekł z domu, nie było go trzy dni. Matka przypadkiem odnalazła go w mieście jadącego na furmance. Nie wiem, co się stało z moim uczniem i jego bratem — nasze drogi rozeszły się. Pamiętam jeszcze lekcje, jakich udzielałem synowi maszynisty Antoniego Czajmnitza. Potem zaczęła się praktyka na parowozie. Jeździłem na trzeciego, obok maszynisty i jego pomocnika. Nadzór miał stary maszynista Zając. Przypominam sobie Aleksandra Bułkę. Był to młody człowiek, przystojny, bardzo silny. Potrafił przerzucić jakiegoś chłopca przez parkan, kiedy stanął mu na drodze. Byłem kiedyś świadkiem awantury pomiędzy panem Zającem a panem Bułką. Pan Zając nawymyślał Bułce, że wprawdzie ma ładnego syna, ale głupiego. Bułka poczuł się urażony i opuścił kolej. Niebawem w „Musze”, którą redagował pan Władysław Buchner — kolejarz, pojawiła się wzmianka: „Zając nie mógł
strawić Bułki”.
Przechodząc z kursu pierwszego na drugi i z drugiego na trzeci, otrzymałem jako nagrody
dwa pudełka cyrkli. Kończąc trzeci kurs, dostałem w nagrodę za postępy w nauce „Technologię chemiczną” Wagnera po rosyjsku.
Po ukończeniu szkoły zaczęło się poszukiwanie pracy. Początkowo pracowałem
w warsztatach kolejowych na Czystej. Szedłem z domu na miejsce pracy prawie godzinę,
zabierając bańkę z kawą. Jako wynagrodzenie otrzymywałem 50 kopiejek dziennie. Wkrótce
jednak zostałem przydzielony do biura pana inżyniera Ludwika Wojny. Sporządzałem
techniczne rysunki. Pracowałem od godziny dziewiątej do trzeciej po południu. W dalszym
ciągu udzielałem korepetycji.
Pan Bolesław Wierzbicki, wychowanek szkoły technicznej, podrzucał mi do wykonania
różne rysunki techniczne na wystawę w Petersburgu. Praca nad tymi rysunkami pochłaniała
mi dużo czasu.
Pracę w biurze kolejowym otrzymałem wraz z czterema kolegami. Najczęściej spędzałem
czas u Żakiewiczów, jego matki i jego brata – Antoniego, na ulicy Leszno. Spędzaliśmy
czas wesoło. Stosunki moje z kolegą Żakiewiczem zacieśniały się coraz bardziej.
Sprowadziłem fortepian i uczyłem się muzyki. Lekcji udzielał mi pan Ludwik Hajntze.
Trwało to do listopada 1895 roku, to jest do czasu rekrutacji do wojska. Z wojska zwolniono
mnie po pierwsze dlatego, że przysługiwało mi zwolnienie jako najstarszemu synowi, opiekunowi ojca, po drugie stwierdzono na komisji, że jestem zbyt szczupły.
W dalszym ciągu byłem stałym gościem państwa Żakiewiczów, gdzie przebywała pani
Domagałło, kuzynka Żakiewiczów, wesoła wdowa. Bardzo tam było wesoło. Wyśmialiśmy
się za wszystkie czasy.
W tym czasie występował w operze warszawskiej słynny śpiewak włoski Mattia Battistini.
Wspaniały baryton, grał rolę popisową Don Juana. Byłem na tej operze siedem razy.
Zachwycałem się wspaniałym śpiewakiem. Kupiłem nawet partyturę Don Juana, studiowałem
ją dokładnie. Do dzisiejszego dnia pamiętam początek znanej arii: „Bez spoczynku
w noc i w dzień, chodzę prawie już jak cień”. Pamiętam jeszcze katalog kobiet uwiedzionych
przez Don Juana. Niezależnie od bywania na operach, przyszła kolej na częste odwiedzanie galerii obrazów. W owych czasach Zachęta Sztuk Pięknych znajdowała się w podwórzu pałacu Potockich.
Pamiętam słynny obraz Władysława Podkowińskiego „Szał” przedstawiający nagą kobietę
na koniu. Pewnego razu malarz ostro krytykowany za ten obraz wszedł na wystawę
i zniszczył go. Wywołało to wielkie poruszenie w ówczesnej Warszawie.
Prawie zaraz po ukończeniu szkoły starałem się pracować w fabryce Bormanna znajdującej
się na ulicy Srebrnej 16. W fabryce tej wykonywano kotły parowe, urządzenia cukrownicze,
gorzelnicze, słupy, beczki. Fabryka zatrudniała około ośmiuset ludzi, w tym około pięćdziesięciu inżynierów i techników było w biurze konstrukcyjnym. Słyszałem od
kolegów, którzy już tam pracowali, że jest ono bardzo dobrze prowadzone.
W czerwcu 1896 roku kolega mój biurowy, również wychowanek szkoły technicznej,
zapytał, czy nie chciałbym pracować w biurze technicznym. W połowie lipca złożyłem wizytę
samemu panu Maurycemu Bormannowi. Powiedział, że mógłby pomówić o mnie z panem
Edmundem Jaworskim, którego już wtedy znałem, o ile zgodzę się na pracę w biurze konstrukcyjnym. Zgodziłem się. Bormann zapisał w notesie mój adres. W sierpniu miałem stawić się u niego w pracy.
Po kilku dniach rozmawiałem z panem Jaworskim, który przyjął mnie bardzo życzliwie.
W fabryce Bormanna spotkałem kolegów z tego samego roku: Bolesława Srzednickiego,
Leopolda Chrzanowskiego, Adama Piaskowskiego, Józefa Pestrycha, Adolfa Hajntzego
i innych z wyższych roczników szkoły. Pewnego dnia poszedłem pożegnać się z panem
inżynierem Wojno. Pan Wojno był niezadowolony z mojego odejścia. Nastąpiło nasze rozstanie. Przy pożegnaniu pan Wojno powiedział, że jeżeli będzie mi gdziekolwiek źle, zawsze mnie do siebie przyjmie. Niestety, pan Wojno niedługo żył — wkrótce rozchorował się poważnie i umarł.
Od pierwszego dnia pracy u Bormanna uderzyła mnie ogromna cisza w biurze. Zupełnie
nie tak, jak na kolei. Ta cisza sprzyjała pracy.
Zapoznałem się z ludźmi, rozpoczęło się życie koleżeńskie. Zbieraliśmy się w restauracji
„Pod Trupem” przy ulicy Złotej w ogródku z wynajętym gabinetem. Jedni grali na pianinie,
inni jeszcze deklamowali przygotowane utwory.
Tak trwało to życie koleżeńskie kilka lat. Pracowałem wtedy jako młodszy konstruktor
przy projektach maszynowych.
Wspomnienia podyktowane ks. Janowi Twardowskiemu w czasie choroby przed śmiercią, udostępnione wydawcy przez Janusza Twardowskiego.
Stefan Twardowski, od 1 maja 1915 pracownik, a następnie wspólnik Wacława Brandla
i Czesława Witoszyńskiego. Od 1919 roku jedyny właściciel fabryki, która w 1929 roku
otrzymała nazwę Zakłady Mechaniczne inż. Stefan Twardowski.
